Ψυχοθεραπεία

Η Συστημική Θεωρία αναπτύχθηκε στον κλάδο της ψυχοθεραπείας στο τέλος της δεκαετίας του 1950 και εξελίχθηκε κυρίως μέσα από το πεδίο της οικογενειακής θεραπείας, για να προσφέρει ένα θεωρητικό πλαίσιο στη θεραπεία με οικογένειες.

Η Συστημική θεραπεία είναι η εφαρμογή της Συστημικής θεωρίας στο χώρο της ψυχικής υγείας και αποτελεί μια επιστημονικά κατοχυρωμένη θεραπευτική προσέγγιση για την αντιμετώπιση κάθε είδους ψυχολογικών δυσκολιών ή δυσκολιών στις σχέσεις μέσω ατομικών, ομαδικών και οικογενειακών συνεδριών. Ως μεθοδολογία εξετάζει τα φαινόμενα όχι μεμονωμένα, αλλά μέσα στο δυναμικό σύστημα στο οποίο ανήκουν.

Ως σύστημα ορίζεται ένα σύνολο στοιχείων σε αλληλεπίδραση και αλληλεξάρτηση. Κάθε αλλαγή σε κάποιο στοιχείο του συστήματος επιφέρει αλλαγές σε ολόκληρο το σύστημα (Bateson,1972). Μια οικογένεια, μια θεραπευτική ή εργασιακή ομάδα, μια σχολική τάξη, μια επιχείρηση είναι ένα ανθρώπινο σύστημα.

Η είσοδος της Συστημικής προσέγγισης στο χώρο της ψυχοθεραπείας οδήγησε στη ριζοσπαστική, για την εποχή της, θέση ότι τα συμπτώματα του ατόμου δεν θεωρούνται πλέον υπόθεση ατομική, αλλά αποτέλεσμα διεργασιών και αλληλοαντιδράσεων που συμβαίνουν στο συνολικό σύστημα στο οποίο ζει το άτομο, δηλαδή «υποθέσεις όλων». Η οικογένεια είναι το πιο κοντινό σύστημα το οποίο διαμορφώνει τη συμπεριφορά του.

Η οικογένεια δεν είναι μια απλή σύναξη ατόμων, αλλά μια ενότητα, «ένα σύνολο» με τη δική του δομή, δικούς του κανόνες και στόχους. Τα μέλη μιας οικογένειας αλληλοεπηρεάζονται και αλληλο-προσδιορίζονται, έτσι ώστε να γίνεται ανέφικτη η εξέταση και η κατανόηση της συμπεριφοράς του ενός ανεξάρτητα από τη συμπεριφορά του άλλου.

Οι σύγχρονοι συστημικοί θεραπευτές δείχνουν μεγάλο σεβασμό στους ανθρώπους, αναγνωρίζουν τις δυνατότητές τους και ενθαρρύνουν τα υγιή τους κομμάτια να αναπτυχθούν, δίνοντας μικρότερη έμφαση στις δυσκολίες και τη “δυσλειτουργία” τους. Δίνουν προσοχή στις  προσωπικές εμπειρίες και τα πρώιμα βιώματα, προσπαθώντας να κατανοήσουν το πώς αναπτύχθηκε η κάθε ξεχωριστή προσωπικότητα, χωρίς να παραβλέπουν τη σημασία των οικογενειακών σχέσεων. Θεωρούν το κοινωνικό περιβάλλον και την κουλτούρα καθοριστικούς παράγοντες κατασκευής νοημάτων, άρα και προβλημάτων, και για αυτό το λόγο αφουγκράζονται προσεκτικά τόσο τις αφηγήσεις των ανθρώπων όσο και το πώς μιλούν για αυτό που τους απασχολεί. H θεραπευτική σχέση είναι ο σημαντικότερος παράγοντας αλλαγής, μετά το προσωπικό κίνητρο.

Με την εφαρμογή της Συστημικής προσέγγισης στη Συμβουλευτική και την Ψυχοθεραπεία διευρύνεται πολύ το πλαίσιο αναφοράς του ατόμου, αλλά και το πεδίο δράσης του θεραπευτή. Το άτομο βγαίνει από την άδικη θέση του προβληματικού που από δική του και μόνο αδυναμία δεν μπορεί να προχωρήσει στη ζωή του. Η προσωπική πορεία συσχετίζεται με τις εξελικτικές φάσεις του συστήματος που ζει και αναπτύσσεται, χωρίς ταυτόχρονα να θεωρείται ανεύθυνο και απλό υποχείριο της δυναμικής της ομάδας που ανήκει.

Ως Συστημική θεραπεύτρια και λόγω της εκπαίδευσης που έχω λάβει, έχω στο μυαλό μια συγκεκριμένη σειρά γενικών θεραπευτικών στόχων, καθώς και ορισμένα στάδια από τα οποία περνούν όσοι έρχονται για συμβουλευτική ή/και ψυχοθεραπεία, είτε αυτή είναι βραχύχρονη, είτε είναι μακρόχρονη.

Εμπειρία καθοριστικής σημασίας για τον τρόπο που σχετιζόμαστε ως ενήλικες φαίνεται να είναι ο συναισθηματικός δεσμός που αναπτύσσουμε ως βρέφη με οικεία πρόσωπα φροντίδας, ιδιαίτερα με πρόσωπα που δείχνουν επαρκή συμπεριφορά ευαισθησίας και ανταπόκρισης στις βασικές ανάγκες μας (συνήθως τη μητέρα), αυτό που ο John Bowlby ονόμασε προσκόλληση, ενώ η συμπεριφορά δεσμού του βρέφους παρουσιάζει σχετική συνάφεια με την κοινωνική συμπεριφορά κατά τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις αργότερα.

Ο συναισθηματικός δεσμός του βρέφους αντανακλάται στις προτιμήσεις του για συγκεκριμένα οικεία πρόσωπα, την τάση του να αναζητά την εγγύτητα με αυτά τα πρόσωπα, ιδιαίτερα σε καταστάσεις όπου αναστατώνεται, ως ασφαλείς βάσεις εξερεύνησης του περιβάλλοντος.

Η θεωρία του συναισθηματικό δεσμού (attachment) προσφέρει στο Συστημικό θεραπευτή μια εξελικτική θεώρηση των ψυχολογικών δυσκολιών, ανατρέχοντας στα πρώτα χρόνια της ζωής. Η θεωρία του συναισθηματικού δεσμού δεν “ενοχοποιεί” τους γονείς, επισημαίνει όμως έντονα την καθοριστική ευθύνη που έχουν από το ρόλο τους.

Για τη Συστημική προσέγγιση, η σχέση με τους γονείς στο εδώ και τώρα δεν διαφέρει και πολύ από τη σχέση που υπήρχε στο παρελθόν, έχει τα ίδια ποιοτικά χαρακτηριστικά. Ποικίλοι λόγοι, όπως αφομοιώσεις και ταυτίσεις εμποδίζουν τους ανθρώπους που βρίσκονται σε θεραπεία να δώσουν μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα άλλοτε του εδώ  και τώρα, άλλοτε του εκεί και τότε.

Κατά τη διάρκεια της θεραπευτική διαδικασίας, η μεταφορά στο χρόνο, όπου ο θεραπευόμενος εστιάζει άλλοτε στο παρελθόν, άλλοτε στο παρόν και στο μέλλον, είναι ιδιαίτερα βοηθητική, ενώ υπογραμμίζει και την έννοια της συνέχειας στην προσωπική εμπειρία.

Καταστάσεις απότομου αποχωρισμού από τα σημαντικά άλλα πρόσωπα ή καταστάσεις όπου τα πρόσωπα αναφοράς δεν δείχνουν επαρκείς συμπεριφορές στοργής προς το βρέφος συνδέονται με πιθανές δυσκολίες στον διαπροσωπικό τομέα κατά την ενήλικη ζωή.

Εδώ και αρκετά χρόνια στο χώρο της ψυχικής υγείας είναι κοινή παραδοχή η χρησιμότητα της ψυχοθεραπείας. Ο σκοπός της ψυχοθεραπείας είναι ο θεραπευόμενος να αυξήσει το βαθμό της εσωτερικής του συγκρότησης σε τέτοιο βαθμό, ώστε μετά το πέρας της θεραπείας να μπορεί να αυτοκατευθύνεται στη ζωή του εξελισσόμενος και περιορίζοντας, όσο γίνεται περισσότερο, το βαθμό “δυσ-λειτουργίας” σε σχέση με τον εαυτό του και τους άλλους. Οι θεραπευτικοί στόχοι και η θεραπευτική διαδικασία (ατομική, ζεύγους, οικογενειακή και ομαδική) προσδιορίζονται ανάλογα με τις ανάγκες του θεραπευόμενου.

Οι συνηθέστεροι λόγοι που παρακινούν έναν άνθρωπο να ζητήσει τη βοήθεια ενός θεραπευτή για τον ίδιο ή για κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο μπορεί να είναι πολλοί:

• Όταν αισθάνονται έντονα και επίμονα αισθήματα θλίψης, απογοήτευσης, άγχους, φόβου, πανικού, σύγχυσης, ανίας, εξάντλησης ή έλλειψης ελπίδας, τα οποία δεν μπορούν να ξεπεράσουν μόνο με τις δικές τους προσπάθειες ή δεν γνωρίζουν τα ακριβή αίτια των αισθημάτων τους.
• Όταν αισθάνονται πως ενώ θέλουν δυσκολεύονται να αλλάξουν κάποια επιβλαβή συνήθεια ή συμπεριφορά.
• Όταν αισθάνονται εγκλωβισμένοι λες και δεν υπάρχει μέρος για να αισθανθούν ασφαλείς και προστατευμένοι.
• Όταν ο τρόπος που βιώνουν τη καθημερινότητά τους επηρεάζει τον ύπνο τους, τις διατροφικές τους συνήθειες, τη δουλειά τους, τις σχέσεις τους και, γενικά, όλες τις εκφάνσεις της ζωής τους.
• Όταν η ζωή τους χαρακτηρίζεται από έλλειψη στόχων, βαθύτερου νοήματος στη ζωή, αξιών και ιδανικών και δυσκολεύονται να αναλάβουν την προσωπική τους ευθύνη.
• Όταν ακόμα και οι συμβουλές που τους προσφέρει η οικογένειά τους, ο/η σύντροφός τους, και οι καλοί τους φίλοι δεν μπορούν να τον βοηθήσουν να νιώσει καλύτερα.
• Όταν αισθάνονται ότι χάνουν τον έλεγχο και δεν είναι κυρίαρχοι στη ζωής τους.
• Όταν βρίσκονται μπροστά σε απρόβλεπτες αλλαγές στη ζωή τους, όπως ένα διαζύγιο ή μετάβαση – απώλεια εργασίας.
• Όταν δυσκολεύονται να βρουν φίλους ή ερωτικούς συντρόφους.
• Όταν οι πράξεις τους κάνουν κακό στον ίδιο ή/και στους γύρω του (π.χ. εξαρτήσεις).
• Όταν δεν μπορούν να ξεπεράσουν το πένθος για την απώλεια κάποιου αγαπημένου προσώπου ή το τέλος μιας σχέσης.
• Όταν αντιμετωπίζουν ψυχογενείς σωματικές ενοχλήσεις, όπως: έλκος στομάχου, δερματικά εξανθήματα, σπαστική κολίτιδα, ημικρανίες, νευροδερματίτιδα, ψωρίαση, νόσο του Crown, άσθμα, κ.λπ.
• Όταν επιθυμούν να αντιμετωπίζουν καλύτερα αρνητικές καταστάσεις, αισθήματα και συμπεριφορές όπως: χαμηλή αυτοεκτίμηση, έμμονες ιδέες, κρίσεις πανικού, κατάθλιψη, σεξουαλικά προβλήματα, ψυχαναγκαστικές πράξεις, διαταραχή της όρεξης για φαγητό, προβλήματα σχολικής συμπεριφοράς, προβλήματα στην επικοινωνία, προκλητικές συμπεριφορές οικογενειακών μελών ή συντρόφων ή φίλων, ανάγκη για προσωπική ανάπτυξη – «αυτογνωσία» και βελτίωση εαυτού, αλλά και υπαρξιακά προβλήματα, όπως ο φόβος του θανάτου, η απουσία, αίσθημα εγκατάλειψης και δυνατότητα να χτίσει κάποιος τη ζωή του ελεύθερα.

Από τη στιγμή που δεχόμαστε ότι η ρίζα πολλών προβλημάτων βρίσκεται μέσα στην οικογένεια, είναι λογικό να θεωρούμε ότι εκεί μπορεί να βρεθεί και η λύση τους. Κανένας δε κουβαλά την “αρρώστια” του μέσα σε αεροστεγές δοχείο, αντίθετα, την εκδηλώνει στις πράξεις του και στις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους και κυρίως με τα μέλη της οικογένειάς του.

Στην οικογενειακή θεραπεία αξιοποιείται όλη η οικογένεια ή μέρος αυτής για να βοηθηθεί ένα μέλος, παιδί ή ενήλικας, που στη δεδομένη στιγμή παρουσιάζει κάποιο σοβαρό σύμπτωμα ή δυσκολία στην προσωπική του εξέλιξη και στις διαπροσωπικές του σχέσεις.

Καθώς οι οικογένειες εξελίσσονται, διέρχονται κρίσιμες περιόδους κατά τις οποίες οι νέες συνθήκες απαιτούν να υπάρξει αλλαγή στους τρόπους με τους οποίους τα μέλη τους σκέπτονται, αισθάνονται ή σχετίζονται μεταξύ τους. Η γέννηση ενός παιδιού ή η απώλεια της εργασίας αποτελούν παραδείγματα μεταβατικών περιόδων που εμπερικλείουν τόσο την απειλή και τον κίνδυνο, όσο και την ευκαιρία για εξέλιξη. Σε τέτοιες κρίσιμες στιγμές οι οικογένειες αναπτύσσονται και “μεγαλώνουν” ή σκαλώνουν και “κολλούν”. Τα συμπτώματα σε ένα μέλος της οικογένειας μπορεί να αντανακλούν το στρες που απορρέει από μια τέτοια κατάσταση.

Η διάγνωση μπορεί να θεωρεί ότι το πρόβλημα βρίσκεται “μέσα”, αλλά επίσης “έξω” από το άτομο και ότι συμβαίνει στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των μελών της οικογένειας.

Η διάγνωση για μια οικογένεια, αφού γνωρίσουμε τους τρόπους της οικογενειακής συναλλαγής, περιλαμβάνει τόσο την ορατή οικογενειακή οργάνωση και λειτουργικότητα, όσο και την αθέατη πλευρά των πιθανών συναλλαγών που έχουν καταπνιγεί από την περιοριστική προσαρμογή των μελών της οικογένειας στις συνθήκες ζωής.

Αν και ο θεραπευτής έχει συγκεκριμένες απόψεις και προκαταλήψεις σχετικά με τις οικογενειακές νόρμες και το τι είναι το πιο βοηθητικό για την εκάστοτε οικογένεια, η κατεύθυνση προς την οποία αυτός κινείται είναι εκείνη που η ίδια η οικογένεια υποδεικνύει, όταν τα μέλη της αναπαριστούν στην πράξη όσα εξελίσσονται μέσα σε αυτή και παρουσιάζουν ενδεχόμενες εναλλακτικές λύσεις.

Επειδή η οικογένεια αποτελεί σημαντικό κομμάτι του κοινωνικού δικτύου των ανθρώπων, η οικογενειακή θεραπεία μπορεί να είναι ζωτικής σημασίας για οικογένειες στις οποίες υπάρχει ασθένεια, σοβαρή ψυχική νόσος ή παρεμφερή προβλήματα. Έρευνες δείχνουν ότι όσο καλύτερα λειτουργεί μια οικογένεια, τόσο πιο χαμηλό είναι το επίπεδο του άγχους του ατόμου σχετικά με την ασθένεια, τις δυσκολίες ή τα καθημερινά προβλήματα.

Ο στόχος της οικογενειακής θεραπείας είναι να ανακουφίσει τα μέλη της οικογένειας, να τα βοηθήσει να προσαρμοστούν στο οικογενειακό (εσωτερικό) και στο κοινωνικό (εξωτερικό) περιβάλλον και να προάγει μέσα και τρόπους πρόληψης των κρίσεων και επίλυσης των κοινωνικών και συναισθηματικών προβλημάτων της οικογένειας και να βρει πιο διεξοδικούς τρόπους επικοινωνίας και κάλυψης των αναγκών τους.